نسخ حکم (قرآن)امکان تغییر و نسخ در احکام الهی وجود دارد. در این مقاله، آیات مرتبط با نسخ حکم معرفی می‌شوند. فهرست مندرجات۲ - ناسخ حکم ۳ - مسلمانان و نسخ حکم ۴ - مشرکان و نسخ حکم ۵ - نسخ حکم و قدرت الهی ۶ - زایل‌کننده شبهات نسخ حکم ۷ - روش نسخ حکم ۸ - نسخ حکم و علم الهی ۹ - جهل به فلسفه نسخ حکم ۱۰ - فلسفه نسخ حکم ۱۱ - نسخ حکم قبله ۱۲ - نسخ احکام تورات ۱۳ - ناروا دانستن نسخ حکم ۱۴ - آثار نسخ حکم ۱۴.۱ - بشارت ۱۴.۲ - هدایت و ثبات قدم ۱۴.۳ - آگاهی اهل‌کتاب ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - امکان نسخ در حکمامكان نسخ، در احكام الهى: ۱. «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ؛هيچ حكمي را نسخ نمي‌كنيم، و يا نسخ آن را به تاخير نمي‌اندازيم، مگر اينكه بهتر از آن، يا همانند آن را، جانشين آن ميسازيم آيا نمي‌داني كه خداوند بر هر چيز قادر است؟» ۲. «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ...؛نگاه هاي انتظار آميز تو را به سوي آسمان (براي تعيين قبله نهائي) مي‌بينيم، اكنون تو را به سوي قبله اي كه از آن خشنود باشي باز مي‌گردانيم، روي خود را به جانب مسجد الحرام كن، و هر جا باشيد روي خود را به جانب آن بگردانيد....» ۳. «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ؛و هنگامي كه آيه اي را به آيه ديگر تبديل كنيم (حكمي را نسخ نمائيم) - و خدا بهتر مي‌داند چه حكمي را نازل كند - آنها مي‌گويند تو افترا مي‌بندي اما اكثر آنها (حقيقت) را نمي‌دانند.» ۲ - ناسخ حکمنسخ حکم، در اختيار خداوند: ۱. «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ؛هيچ حكمي را نسخ نمي‌كنيم، و يا نسخ آن را به تاخير نمي‌اندازيم، مگر اينكه بهتر از آن، يا همانند آن را، جانشين آن ميسازيم آيا نمي‌داني كه خداوند بر هر چيز قادر است؟» ۲. «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ؛نگاه هاي انتظار آميز تو را به سوي آسمان (براي تعيين قبله نهائي) مي‌بينيم، اكنون تو را به سوي قبله اي كه از آن خشنود باشي باز مي‌گردانيم، روي خود را به جانب مسجد الحرام كن، و هر جا باشيد روي خود را به جانب آن بگردانيد، و كساني كه كتاب آسماني به آنها داده شده بخوبي مي‌دانند اين فرمان حقي است كه از ناحيه پروردگارشان صادر شده (و در كتابهاي خود خوانده اند كه پيغمبر اسلام به سوي دو قبله نماز مي‌خواند) و خداوند از اعمال آنها (در مخفي داشتن آيات) غافل نيست.» ۳. «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ ...؛و هنگامي كه آيه اي را به آيه ديگر تبديل كنيم (حكمي را نسخ نمائيم) - و خدا بهتر مي‌داند چه حكمي را نازل كند - ....» ۳ - مسلمانان و نسخ حکمامكان نسخ و تبديل احكام قرآن، ترغيب‌كننده برخى مسلمانها به درخواستهاى نابه‌جا از پیامبر صلیاللهعلیهوآله: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ أَمْ تُرِيدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَكُمْ ...؛هيچ حكمي را نسخ نمي‌كنيم، و يا نسخ آن را به تاخير نمي‌اندازيم، مگر اينكه بهتر از آن، يا همانند آن را، جانشين آن ميسازيم آيا نمي‌داني كه خداوند بر هر چيز قادر است؟آيا مي‌خواهيد از پيامبر خود همان تقاضاهاي (نامعقول) بكنيد....» امكان دارد از ارتباط و نظم در آيه چنين برداشتى صورت گيرد. ۴ - مشرکان و نسخ حکمنسخ و تغيير برخى احكام الهى، دستاويزى براى مشرکان، در مبارزه با محمّد صلى‌الله‌عليه‌و‌آله و متّهم كردن آن حضرت به افترا: «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ؛و هنگامي كه آيه اي را به آيه ديگر تبديل كنيم (حكمي را نسخ نمائيم) - و خدا بهتر مي‌داند چه حكمي را نازل كند - آنها مي‌گويند تو افترا مي‌بندي اما اكثر آنها (حقيقت) را نمي‌دانند.» مرجع ضمير در «قالوا» مشركان‌اند. ۵ - نسخ حکم و قدرت الهینسخ احكام، از لوازم قدرت مطلق و فراگير خداوند: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها ... أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ؛هيچ حكمي را نسخ نمي‌كنيم، و يا نسخ آن را به تاخير نمي‌اندازيم... آيا نمي‌داني كه خداوند بر هر چيز قادر است؟» ۶ - زایل‌کننده شبهات نسخ حکمتوجّه به قدرت همه جانبه خداوند و انحصار حاکمیّت او بر هستی، زايل‌كننده هر شبهه‌اى درباره نسخ احكام: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها ... أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...؛هيچ حكمي را نسخ نمي‌كنيم، و يا نسخ آن را به تاخير نمي‌اندازيم، مگر اينكه بهتر از آن، يا همانند آن را، جانشين آن ميسازيم آيا نمي‌داني كه خداوند بر هر چيز قادر است؟ آيا نمي‌داني كه حكومت آسمانها و زمين از آن خدا است؟ (و حق دارد هر گونه تغيير و تبديلي در احكام خود طبق مصالح بدهد)....» استفهام تقريرى «الم» در دو جمله «الم تعلم أنّ اللّه على كلّ شى‌ء قدير ...» و «الم تعلم ان اللّه له ...» بيانگر اين است كه مخاطبان -انسانها- در ارتباط با نسخ دین و جايگزينى آن شبهه‌هايى داشته‌اند كه با توجّه دادن آنها به قدرت همه جانبه و حاكميّت مطلق الهى، چنين شبهه‌اى برطرف مى‌شود. ۷ - روش نسخ حکمجايگزينى آيات و احكام بهتر يا مشابه، در صورت نسخ شدن آيات و احكام ديگر: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها ...؛هيچ حكمي را نسخ نمي‌كنيم، و يا نسخ آن را به تاخير نمي‌اندازيم، مگر اينكه بهتر از آن، يا همانند آن را، جانشين آن ميسازيم....» ۸ - نسخ حکم و علم الهینزول تدريجى آيات و نسخ برخى از احكام، ناشى از علم الهى: «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ؛و هنگامي كه آيه اي را به آيه ديگر تبديل كنيم (حكمي را نسخ نمائيم) - و خدا بهتر مي‌داند چه حكمي را نازل كند - آنها مي‌گويند تو افترا مي‌بندي اما اكثر آنها (حقيقت) را نمي‌دانند.» ۹ - جهل به فلسفه نسخ حکمناآگاهى اكثريّت مشركان مکّه، از فلسفه نسخ و تبديل احكام قرآن: «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ؛و هنگامي كه آيه اي را به آيه ديگر تبديل كنيم (حكمي را نسخ نمائيم) - و خدا بهتر مي‌داند چه حكمي را نازل كند - آنها مي‌گويند تو افترا مي‌بندي اما اكثر آنها (حقيقت) را نمي‌دانند.» ۱۰ - فلسفه نسخ حکمنسخ احكام و جايگزينى احكام ديگر به فرمان خدا، جهت تدبیر امور انسانها و یاری آنها: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ؛هيچ حكمي را نسخ نمي‌كنيم، و يا نسخ آن را به تاخير نمي‌اندازيم، مگر اينكه بهتر از آن، يا همانند آن را، جانشين آن ميسازيم آيا نمي‌داني كه خداوند بر هر چيز قادر است؟ آيا نمي‌داني كه حكومت آسمانها و زمين از آن خدا است ؟ (و حق دارد هر گونه تغيير و تبديلي در احكام خود طبق مصالح بدهد) و جز خدا سرپرست و ياوري براي شما نيست (و او است كه مصلحت شما را مي‌داند و تعيين مي‌كند).» ۱۱ - نسخ حکم قبلهاشتیاق و انتظار محمّد صلیاللهعلیهوآله براى نسخ حكم قبله: «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...؛نگاه هاي انتظار آميز تو را به سوي آسمان (براي تعيين قبله نهائي) مي‌بينيم، اكنون تو را به سوي قبله اي كه از آن خشنود باشي باز مي‌گردانيم، روي خود را به جانب مسجد الحرام كن....» ۱۲ - نسخ احکام توراتنسخ برخى از احكام تورات، به وسيله عیسی علیه‌السلام: «وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ ... فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِي إِلَى اللَّهِ ...؛ و آنچه را پيش از من از تورات بوده، تصديق مي‌كنم، و (آمده ام) تا پاره اي از چيزهايي را كه (بر اثر ظلم و گناه،) بر شما حرام شده، (مانند گوشت بعضي از چهار پایان و ماهیها،) حلال كنم... هنگامي كه عيسي از آنان احساس کفر (و مخالفت) كرد، گفت: كيست كه ياور من به سوي خدا (براي تبلیغ آيين او) گردد؟ حواریان ( شاگردان مخصوص او) گفتند: ما ياوران خداييم....» ۱۳ - ناروا دانستن نسخ حکمناروا شمردن نسخ احكام، نشانه سفاهت و كم‌خردى: «سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها ...؛به زودي سبك مغزان از مردم مي‌گويند: چه چيز آنها را (مسلمانان را) از قبله‌اي كه بر آن بودند باز گردانيد؟....» ۱۴ - آثار نسخ حکمآثار نسخ احکام عبارتند از: ۱۴.۱ - بشارتنسخ برخى احكام از سوى خداوند، بشارتی براى مسلمانان: «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ ... قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِ ... وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ؛و هنگامي كه آيه اي را به آيه ديگر تبديل كنيم (حكمي را نسخ نمائيم) - و خدا بهتر مي‌داند چه حكمي را نازل كند -... بگو، آنرا روح القدس از جانب پروردگارت به حق نازل كرده است... و بشارتي است براي عموم مسلمين.» ۱۴.۲ - هدایت و ثبات قدمنسخ احكام از جانب پروردگار، جهت هدایت و ثابت قدم ماندن بر مؤمنان: «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ ... قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هُدىً ...؛و هنگامي كه آيه اي را به آيه ديگر تبديل كنيم (حكمي را نسخ نمائيم) - و خدا بهتر مي‌داند چه حكمي را نازل كند - ... بگو، آنرا روح القدس از جانب پروردگارت به حق نازل كرده است، تا افراد با ايمان را ثابت قدم گرداند، و هدايت است ....» ۱۴.۳ - آگاهی اهلکتابنسخ حكم (قبله) و حقّانيّت آن، مورد آگاهى اهل‌کتاب: «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ...؛نگاه هاي انتظار آميز تو را به سوي آسمان (براي تعيين قبله نهائي) مي‌بينيم، اكنون تو را به سوي قبله اي كه از آن خشنود باشي باز مي‌گردانيم، روي خود را به جانب مسجد الحرام كن، و هر جا باشيد روي خود را به جانب آن بگردانيد، و كساني كه كتاب آسماني به آنها داده شده بخوبي مي‌دانند اين فرمان حقي است كه از ناحيه پروردگارشان صادر شده (و در كتابهاي خود خوانده اند كه پيغمبر اسلام به سوي دو قبله نماز مي‌خواند)....» ۱۵ - پانویس۱۶ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۱۱، ص۶۱، برگرفته از مقاله «نسخ حکم». |